تعاریف و مفاهیم مدل های کسب وکار

با بررسی ادبیات موضوع می توان تعاریف مختلفی راپیدا کرد که هدف از یک مدل کسب و کار را به سادگی اما غیر جامع شرح می دهد. برخی ازتعاریف و مفاهیم مدل های کسب وکار که مرجع بوده و به طور وسیعی مورد استفاده قرار گرفته اند عبارت اند از:

۱. تایمرز:

یک مدل کسب و کار را به عنوان یک معماری برای محصول، خدمت و جریان اطلاعات تعریف کرد که شامل توصیفی از بازیگران متعدد کسب و کار و نقش های آنان، توصیفی از فواید بالقوه برای بازیگران متعدد کسب و کار و توصیفی از منابع درآمد است.  بر اساس این تعریف، او با مثال، یازده مدل کسب و کار الکترونیکی را نشان داد که در دیگر مطالعات مدل های کسب و کار الکترونیکی به طور گسترده ای به آن ها ارجاع داده شده است.

۲. اپیگیت:

مدل کسب و کار بیانگر پیچیدگی های کسب و کار است و این امکان را به افراد می دهد که بتوانند ساختار، روابط موجود بین عناصر ساختاری و چگونگی پاسخگویی آن ها به جهان واقعی را مورد مطالعه و بررسی قرار دهند.

تعریف دیگری که توسط پترویک و به دنبال آن توسط آقای فولاک ارائه شده است عبارت است از اینکه:
"مدل کسب و کار بیانگر منطق سیستم کسب و کار جهت ایجاد ارزشی می باشد که ناشی از فرآیندهای فعلی می باشد".

۳.هاوکینز:

مدل کسب و کار بیانگرمحصولات یا خدماتی است که یک سازمان به بازار ارائه می دهد. به طور ویژه میتوان مدل کسب وکار را راهی جهت ساختارمند کردن درآمدها و هزینه ها دانست که منجر به ایجاد درآمد و حفظ بقاء سازمان می شود.

۴. آمیت و زات :

این دو به فعالیت های لازم در جهت بهره برداری از فرصت های تجاری اشاره دارند. آن ها مدل کسب و کار را ترکیب و هماهنگ سازی عوامل موثر در داد و ستد برای بهره برداری از موقعیت های تجاری معرفی کرده اند. هماهنگ سازی ساختاری، تشریح کننده رابطه عوامل موثر در داد و ستد و ترتیب آن ها میباشد.

۵.ماگرتا:

ماگرتا ساده ترین و در عین حال جامع ترین تعریف را در مورد مدل های کسب و کار ارائه داده است، او آن را به عنوان داستانی می داندکه شرح می دهد سازمان چگونه کار میکند. او حتی یک گام جلوتر رفته و بین مفهوم مدل کسب و کار و مفهوم استراتژی تمایز قائل شده است، هر چند همان طور که گفته شد بسیاری از مردم این دو واژه را به جای یکدیگر یه کار می برند.

۶. الیوت:

در تعریف الیوت، هم بر روابط تجاری و هم برجریان درآمدها و هزینه ها تاکید شده است. او مدل های کسب و کار را تعیین کننده روابط بین مشارکت کنندگان مختلف در فعالیت تجاری و نیز تعیین جریان درآمدها و هزینه های آن می داند. بر اساس نظر او تمامی مدل های کسب و کار به معادله ساده"سود=هزینه-درآمد" توجه دارند.

۷. اوستروالدر و پیگنور:

این دو فهم شان در مورد مدل های کسب و کار کاملا متفاوت از دیگران می باشد. آن ها مدل های کسب وکار را به عنوان یک حلقه گمشده بین استراتژی و فرآیندهای تجاری می دانند. آن ها به طور ویژه مدل کسب وکار را به عنوان معماری و اجرای مفهومی استراتژی کسب وکار می دانند که پایه واساس اجرای فرآِیند های تجاری و سیستم های اطلاعاتی نیز می باشد.

شکل ا-مفهوم مدل کسب وکار بر اساس رویکرد سیستمی

همان طور که در شکل بالا نیز نشان داده شده است منظور از این چهار سوال آن است که ماهیت مدل کسب وکار یک سازمان مشخص شود؛ بنابراین برای تعیین مدل کسب وکار تجارت الکترونیک پاسخگویی به سوالات ذیل ضروری می باشد:

• مدل کسب و کار چه چیزی را به عنوان خروجی ارائه میدهد؟ محصول، منابع، ارزش و ...
  
• مدل کسب و کار چگونه کار می کند؟ فعالیت ها و فرآیندهای اصلی، قابلیت ها و شایستگی ها، محیط قانونی و تکنولوژیکی و ...
  
• چه کسانی و چه بخش هایی از مدل کسب و کار ذینفع می باشند؟ ذینفعان، بخش بندی بازار و ...
  
• هزینه و عایدی حاصل از مدل کسب و کار چه مقدار میباشد؟ مدل درآمدی، ساختار هزینه و نحوه قیمت گذاری و ...
  

بنابراین می توان تعریف جامع و مفهوم سازی ذیل را برای مدل های کسب و کار تجارت الکترونیک ارائه داد. این تعریف کلیه تعاریف ارائه شده توسط محققان مختلف را نیز پوشش داده است:

• مدل کسب و کار توصیفی است از این که سازمان چه چیزی را، به چه کسانی و چگونه ارائه داده و در نهایت چه مقدار عایدی حاصل میکند.
  
• کاربرد مدل کسب و کار درسازمان ها
  

نقش های مدل کسب و کار

مدل کسب و کار می تواند در مدیریت کسب و کارهای حوزه تجارت الکترونیک نقش های مختلفی ایفا کند که برخی کاربردهای شناخته شده آن دراین زمینه عبارت است از:

ایجاد درک مشترک

مدل های کسب و کار در درک و تسهیم منطق کسب وکار یک سازمان نقش دارند. مدل های کسب و کار به تسخیر مدل های ذهنی که به صورت انتزاعی در ذهن افراد وجود دارد، به تصویر کشدن آن و فهم، انتقال و اشتراک نظر منطق کسب و کار کمک میکنند.

تجزیه و تحلیل سازمان

مفهوم مدل کسب و کار در تحیلیل منطق کسب و کار یک شرکت نقش دارد. اندازه گیری، مشاهده و مقایسه، منطق کسب و کار یک سازمان را بهبود می بخشد. یعنی نشان میدهد کدام حوزه های یک مدل کسب و کار نیاز به نظارت دارند و کدام بخش های منطق کسب و کار در طول زمان تغییر کرده اند.

مدیریت کسب و کار

بهبود مدیریت منطق کسب و کار سازمان به بهبودطراحی، برنامه ریزی، تغییر و پیاده سازی مدل های کسب و کار کمک میکند. ضمن اینکه با اتخاذ رویکرد مدل کسب و کار می توان به تغییرات محیطی سریع تر پاسخ داد. مفهوم مدل کسب و کار هم راستایی با استراتژی کسب و کار، سازمان دهی کسب وکار، و توسعه تکنولوژی را نیز بهبود می بخشد. به عبارت دیگر، با ایجاد نوعی پل مفهومی، همسویی این سه را آسان تر می کند.

جایگاه مدل کسب وکار در سازمان

مدل کسب و کار شامل بخش هایی همچون مزیت رقابتی، بازارهدف و موارد مشابه می باشد. در این صورت جایگاه و نقش مدل کسب و کار در سازمان و رابطه آن با سایر مفاهیم سازمانی چگونه است؟ تفاوت استراتژی با مدل کسب و کارچیست؟ تفاوت مدل کسب و کار و فرآیند های کسب وکار چیست؟  در ادامه ابتدا تفاوت ها و تشابه های مدل کسب و کار با استراتژی و سپس تفاوت ها و شباهت های آن با فرآِیند های کسب و کار شرح داده میشود.

استراتژی و مدل کسب و کار

به منظور بررسی تفاوت این دو مفهوم، قبل از هرچیز نیاز است تعاریف مختلفی از استراتژی که در طی سالیان اخیر ارائه شده است معرفی گردیده و سپس تفاوت آن با مدل کسب و کار شرح داده شود.

در حوزه استراتژی دو مکتب علمی وجود دارد. از یک سو نویسندگانی همچون پیترز، واترمن و مینتزبرگ که معتقد به مکتب توصیفی می باشند استراتژی را به عنوان یک هنر مطرح کرده اند. از سوی دیگر نویسندگانی مانند پورتر، اندروز و آنسوف که به مکاتب تجویزی تعلق دارند، استراتژی را به عنوان یک عمل مطرح کرده اند.

پورتر به عنوان بزرگ ترین نظریه پرداز این حوزه تعاریف خود در فاصله سال های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱ را تغییر داده است. برخی از تعاریف وی در فاصله این سال ها عبارتند از:

• استراتژی، تعیین کننده آن است که چطور کلیه عناصردر یک شرکت باهم تناسب دارند.
  
• استراتژی، پیوستاری است که جهت حرکت را نشان میدهد.
  
• هدف از استراتژی عبارت است از دستیابی به"بازگشت سرمایه بالاتر در بلندمدت" و " ارزش اقتصادی زمانی ایجادمی شود که مشتریان تمایل به پرداخت قیمتی بالاتر از هزینه های تمام شده برای تولیدمحصول داشته باشند".
  
• استراتژی عبارت است از ایجاد توازن در رقابت همان طور که ملاحظه می شود مفهوم استراتژی حتی در یک دیدگاه دارای تعاریف متفاوت و ابعاد مختلف است.
  

فرآیندهای کسب و کار و مدل کسب و کار

تفاوت بین مدل فرآیندی و مدل کسب و کار و درک جایگاه این دو مفهوم در یک شرکت از اهمیت بالایی برخوردار است. از آنجایی که کلمه مدل کسب و کار اولین بار در دهه ۱۹۷۰ درمجلات علوم کامپیوتر ذکر شد لذا در علوم کامپیوتری مفهوم مورد نظر از مدل کسب و کار بیشتر در مورد چگونگی و توالی فعالیتهای سازمان و گردش اطلاعاتی آن به کار برده شد.

برای توسعه سیستم های اطلاعاتی یکی از مراحل فازهای اصلی شناخت و تحلیل، مدل کردن فعالیت های کسب و کار است که به این مرحله درآن زمان مدل کردن کسب و کار می گفتند. رایج ترین اشتباه در به جای هم به کارگیری مفاهیم مدل کسب و کار و مدل فرآیندی کسب و کار به کاربرد مفهوم "مدل سازی کسب و کار" در صنایع بر می گردد که اصولا با هدف شناسایی و مدل کردن فرآیندهای موجود و جاری در یک شرکت انجام شده و از ابزارهایی همچون UML و یا SA برای این منظور استفاده می شود.

اما درمورد فرآیندهای سازمانی اگر چه ما به ارزش اهمیت می دهیم اما توالی، هماهنگی و جزئیات فعالیت های موجود در فرآیندهای سازمانی برای مدل سازی اهمیت ویژه ای دارد.

تعریف مورد نظر دراین تحقیق در مورد فرآیندهای سازمانی عبارت است از:
"مجموعه ای از فعالیت ها که یک یا چند ورودی را دریافت کرده و یک خروجی که برای مشتری ارزشمند است تولید می کند."

در فرآیندهای سازمانی واحدهای انجام دهنده کاربخش ها و نقش های درون سازمان می باشند ولی در مدل کسب و کار ما به تعاملات خودبنگاه به عنوان یک کل با دیگر بازیگران می پردازیم.

در فرآیندهای سازمانی، هدف پوشش تمام فعالیت های سازمان است، در حالی که در مدل کسب و کار، هدف پوشش و مدل کردن تمام راه های ایجاد ارزش و سود است. به طور خلاصه تفاوت های میان مدل کسب و کار و فرآیندهای کسب و کاررا می توان در جدول ذیل ملاحظه کرد.

جدول 1- تمایزات مدل کسب وکار و مدل فرآیند سازمانی

اگر فعالیت های مدیریتی برای ارتقا عملکرد بنگاه را به دونوع استراتژی و بهبود عملیاتی تقسیم بندی کنیم، مدل کسب و کار به دنبال شناسایی راه های متفاوت انجام کار است، در حالی که مدل فرآیندهای سازمانی به دنبال بهبود عملیاتی است.

 اما علیرغم تفاوت های فوق هردو نوع مدل شباهت هایی نیز دارند؛ هر دو به دنبال شناسایی بازیگران مختلف و شناسایی چگونگی انجام کسب و کار می باشند. داده ها و ستانده های هر بازیگر مشخص می شود و فعالیت های انجام شده توسط هر بازیگر مشخص است.

با توجه به تفاوت ها و تشابهات میان مدل کسب و کار و مدل فرآیند سازمانی می توان گفت:

مدل کسب و کار را می توان انتزاعی از مدل فرآیند و زنجیره ارزش یک شرکت دانست که اجزا و عناصر غیر استراتژیک آن حذف گردیده و در دوجهت ایده های خلاقه و استراتژیک آن کسب و کار و روش ها و جنبه های ایجاد درآمد و سود پرورانده شده است.

به طور خلاصه جایگاه مدل کسب و کار در سازمان درمثلث منطق تجاری و جایی بین راهبردهای کلان کسب و کار و فرآیندهای جاری سازمان تعریف شده است.

پتروویچ، کیتل و تکستن:
مدل کسب و کار توصیف یک سیستم اجتماعی پیچیده با تمام بازیگران، روابط و فرآیندهایش نیست. بلکه توصیفی از منطق یک سیستم تجاری برای خلق ارزشی معین است. از این رو مدل کسب و کار از استراتژی سازمان نشات گرفته و به عنوان الگویی برای طراحی فرآیندهای تجاری استفاده می شود.

شکل ۲- جایگاه مدل کسب و کار در سازمان

جمع بندی

با وجود تمامی تعاریف ذکر شده تا به امروز، هیچ تعریف واحدی با پذیرش جهانی برای مدل کسب و کار ارائه نشده است. از دیدگاه صاحبنظران مختلف، مدل کسب و کار در برگیرنده تعاریف و کارکردهای متعدد و متفاوتی است. با این وجود می توان بیان نمود که به طور کلی مدل کسب و کار بر اساس دیدگاه سیستمی،در روند داده های سازمان (منابع وایده های سازمان) را مطابق شکل ذیل به خروجی (ارزش های اقتصادی) تبدیل می کند.

شکل ۳- نقش مدل کسب و کار در سازمان بر اساس دیدگاه سیستمی

مدل کسب و کار نشان میدهد که یک شرکت چگونه باتعیین کردن جایگاه در زنجیره ارزش کسب درآمد می کند که شامل موضوعات مختلفی درباره کسب وکار می باشد. مدل کسب و کار ترجمه راهبردهای شرکت بر روی طرح و نقشه منطق شرکت برای کسب درآمد است. به عبارتی راهبرد، مدل کسب وکار و فرآیندهای کسب وکار به موضوع مشابهی در یک شرکت اما در سطوح مختلف اشاره دارند.

این مقاله بخشی از کتاب "پیاده سازی مدلهای کسب و کار تجارت الکترونیک- یک رویکرد جامع و سیستمی" بود. در کتاب پیاده سازی مدل های کسب و کار تجارت الکترونیک کلیه جنبه های نظری و کاربردی مدل های کسب و کارتجارت الکترونیک و جایگاه آن در سازمان ها معرفی شده است. در بخش های دیگری از کتاب به کلیه مراحل پیاده سازی مدل های کسب و کار تجارت الکترونیک پرداخته شده است. در آخر نیز بهترین تجارب داخل و خارج کشور در این زمینه با شما خوانندگان گرامی به اشتراک گذاشته شده است.