درباره کتاب کسب و کار از دیدگاه اسلام

اهمیت یادگیری مسائل شرعی کسب و کار و احکام مربوط به بازار و تاثیر یادگیری فقه بازار در کسب درآمدهای حلال بر کسی پوشیده نیست.

در زمینه اهمیت کسب و کار احادیث معروف و مشهوری داریم. معصوم می فرماید کاسب حبیب خداست و یا اینکه عبادت ده جزء دارد و نه جزء آن کسب حلال است. بنابراین در اسلام، فقه، مقدم بر همه دانش هاست به جهت ساماندهی الهی همه امور حتی اقتصاد. و همواره توصیه شده است قبل ازهر تصمیم و کار تجاری فقه آموخته شود و این مهم برای دانشجویان رشته کسب و کار که قصد دارند وارد بازار اقتصادی شوند، از اهمیت بیشتری برخوردار است.

در کتاب کسب و کار از دیدگاه اسلام، به توضیح جایگاه و اهمیت کسب و کار، آداب کسب، بیع، مضاربه، مزارعه، مساقات، جعاله، مشارکت، رهن، اجاره، سرقفلی، مزایده، مناقصه و غیره پرداخته شده است.

جایگاه و اهمیت کسب وکار در اسلام

در ديدگاه اسلام، عامل كار از آن جهت كه انسان انجام‌دهنده و عرضه‌كننده‌ آن‌ است‌ و طبعاً انسان داراى شرايط جسمى و روحى مـى‌باشد و بـه خـود، خانواده و كل جامعه ربط دارد‌، اهميت ويژه‌اى پيدا مى‌كند.

كار در اسـلام تـعريف گسترده‌ترى دارد و معانى بالاترى به خود مى‌گيرد مبناى استحقاق درآمد‌ و عامل‌ توليد مى‌باشد. اما با ديگر عـوامل‌ تـوليد‌ متفاوت‌ است‌ و عوامل‌ ديگر توليد در‌ خدمت‌ اين عامل هستند. در واقع كليه ثروت‌ها براى انـسان خـلق شده و كار در خدمت عوامل ديگر‌ توليد‌ قرار‌ نـدارد.

درحالیکه در نـظام سـرمايه‌دارى نيروى كار در‌ خدمت‌ سرمايه‌ و ابزار‌ توليد‌ است‌. هـمچون ديگـر عوامل توليد كار خريدنى مى‌باشد و ارزش نيروى كار به اندازه بازده آن و تاثيرش بر مقدار توليد اسـت. در نـظام سوسياليستى براساس نظريه ارزش كار،اهميت‌ كار بـه وسـيله ارزش مبادله‌اى كالا و بـه مـقدار كالا صـرف شده در آن برآورد مى‌شود.

آداب ویژه کسب و کار

هر مالی که انسان از راه نامشروع و حرام کسب کند، علاوه بر اینکه معصیت پروردگار را نموده و دارای عقوبت‌های اخروی است، در دنیا نیز موجب گرفتاری‌های جبران ناپذیر خواهد شد. خداوند متعال برای تمام مخلوقات «روزی حلال» مقدّر فرموده است. اگر انسان عجله نکند و قناعت و صبر را پیشه خود سازد، تمام رزق مقدرش به او خواهد رسید.

۱-دوراندیشی

دوراندیشی در کارها یعنی اینکه انسان پیش از انجام دادن هر کاری به همه جوانب آن توجه کند و نتایج آن را بررسی نماید تا از هر گونه پشیمانی پس از انجام کار در امان بماند

رسول اکرم صلی الله علیه و آله، در خطبه ای فرمود: ملاک العملِ خَواتِمُهُ؛ معیار سنجیدن کارها، فرجام آن است[1].

یعنی اگر کسی می‌خواهد بداند چه کاری شایسته انجام دادن است و یا در میان کارهای شایسته کدام بهتر است، باید ببیند که سرانجام آن چگونه است و نتیجه‌های آن چیست؛ زیرا ارزش هر کاری به نتیجه‌های آن بستگی دارد.

۲-تقسیم کار

در آغاز، تقسیم کار به شکل کلی مانند کشاورزی، دامداری، تجارت، صنعت و خدمات بود، ولی امروزه با پیشرفت علم و صنعت، کارها آن چنان ریز و تخصصی شده که بسیاری از کارها را که در گذشته یک فرد به عهده می‌گرفت، اکنون به صورت چندین رشته درآمده است.

یکی از مسائل بسیار مهمی که در تقسیم کار باید رعایت شود، شرایط بر عهده گرفتن شغل است؛ یعنی باید کار به افرادی واگذار شود که ویژگی‌های لازم را برای انجام آن داشته باشند.

۳-تقسیم زمان

تقسیم زمان به منظور انجام به موقع هر کاری در عملی شدن اهداف و موفقیت انسان نقش اساسی دارد.

خداوند شب را برای خواب و استراحت قرار داده است تا سبب آرامش و آسایش انسان گردد و روز را برای جست‌وجوی روزی و دیگر کارهای مربوط به زندگی قرار داده است.

مؤمن سه ساعت دارد: ساعتی که در آن با پروردگارش به راز و نیاز می پردازد، و ساعتی که در آن به زندگانی خود سر و سامان می‌دهد، و ساعتی که در حلال و نیکو با لذّتِ نفس دمساز است.

۴-سحرخیزی

سحرخیزی و صبح زود در پی کار رفتن از آداب نیکی است که در پیشرفت کارها و به موقع انجام گرفتن آن‌ها بسیار مؤثر است.

امام باقر علیه السلام می‌فرماید: «کان رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یخْرجُ بعدَ طلوعِ الشَّمس؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله همواره بعد از طلوع خورشید بیرون می رفت». [2]

۵-استمرار کار

تأثیر پیوستگی کار برای عملی شدن هدف بر کسی پوشیده نیست؛ زیرا کار پیوسته سرانجام به نتیجه خواهد رسید.

به تجربه ثابت شده است که بیشتر انسان‌هایی که در زمینه خاصی به طور پیوسته تلاش می‌کنند، هر چند با استعداد متوسط باشند، به موفقیت رسیده‌اند؛ در مقابل کسانی که هر روز به کاری روی می‌آورند، در هیچ زمینه توفیق چندانی به دست نمی‌آورند هر چند استعداد بالایی داشته باشند.

از این رو، در بینش اسلامی بر پیوستگی کار، و ایستادگی که لازمه پیوسته بودن کار است، تأکید شده است.

۶-عجله در کار

با توجه به آیات و روایت‌هایی که وارد شده است از چند جهت می‌توان در این زمینه بحث کرد:

الف) طبع انسان؛ عجول بودن

از برخی آیات قرآن بر می‌آید که انسان ذاتاً عجول است و با شتاب می‌خواهد به خواسته ‌اش برسد.

ب) عجله ناپسند

عجله در صورتی ناپسند است که انسان پیش از شناخت درست نسبت به اصل کار و زمان و چگونگی انجام کار، بخواهد عجولانه آن را انجام دهد که حاصلش یا ثمر دادن بی موقع است که چندان مفید نخواهد بود و یا بی ثمری و پشیمانی.

ج) عجله پسندیده

مشهور است که می‌گویند: در کار خیر باید عجله کرد؛ این شهرت در آیات و روایات ریشه دارد.

در صورت خیر بودن کار و رسیدن زمان انجام آن، شتاب در انجام دادن آن نه تنها نکوهیده نیست، بلکه پسندیده نیز خواهد بود؛ زیرا ممکن است شیطان‌ها از تحقق کارهای نیک جلوگیری کنند و با ایجاد تردید و دو دلی مانع عملی شدن امر خیر گردند.

۷-حرص بر کار

حریص بودن نیز از ویژگی‌هایی است که خداوند در نهاد انسان نهاده است. از این رو، به طور مطلق ناپسند نخواهد بود؛ بلکه به اینکه حرص انسان در چه زمینه‌ای و برای چه باشد، بستگی دارد.

الف) حرص ناپسند

حرص اگر بر اساس فریفتگی دنیا و برای انباشتن مال دنیا باشد، ناپسند خواهد بود.

ب) حرص پسندیده(پرکاری)

حرص اگر در راستای هدف‌های والای انسانی باشد، نه تنها پسندیده است، بلکه از ویژگی‌های انبیا و اولیای الهی نیز است. از این رو، ما به خاطر دوری از سوء برداشت از واژه«حرص»، واژه«پرکاری» را معادل آن آوردیم که «کم‌کاری» و تلاش نکردن در مقابل آن است.

۸-توجه به کیفیت کار

توجه به چگونگی انجام کار، چه از نظر مادی و چه از نظر معنوی ـ یعنی مخلصانه و در حد توان خود کار کردن از دیدگاه قرآنی اهمیت ویژه‌ای دارد.