دیدگاه ها، تعاریف و مفاهیم مرتبط با بهره وری

واژه بهره وری برای نخستین بار به وسیله  فرانسواکنه، ریاضیدان و اقتصاددان طرفدار مکتب فیزیوکراسی به کار برده شد. در سال ۱۸۸۳ فرانسوی دیگری به نام لیتره بهره وری را دانش و فن تولید تعریف کرد. بهره وری دو بال اصلی دارد که  اثر بخشی وکارآیی هستند. همچنین عوامل بسیاری در افزایش یا کاهش بهره وری موثر هستند. در این مقاله مفهوم بهره وری، سطوح، مولفه ها و عوامل موثر بر بهبود آن به تفصیل بیان خواهد شد.

 عوامل زیادی در تعریف و دیدگاه های مکاتب مختلف نسبت به بهره وری موثرند. از گذشته بهره وری مورد توجه صاحب نظران و محققان رشته های اقتصاد، حسابداری، روانشناسی صنعتی و سازمانی، فیزیکدانان، مهندسان و مدیران بوده است. درباره اینکه چگونه سازمان ها، گروه ها، انسان ها و ماشین ها در محیط های مختلف کار کنند و بهره وری آن ها چگونه باید سنجیده شود، هر رشته اصول و بینش خاص خود را دارد.

تعریف لغوی بهره وری

واژه بهره وری یا productiveity یک کلمه انگلیسی است که در لغت به معنای قدرت تولید، بارور و مولد بودن است. زمینی که استعداد زراعت دارد و بذر در آن رشد و نما میکند اصطلاحا زمین – Productive- گفته میشود. یعنی زمین مولد و بارور، افرادی که در اجتماع ضمن داشتن توان انجام کار فاقد شغل هستند و اصطلاحا بیکار محسوب می شوند، افرادی  non –productive گفته می شود. پس واژه productive در فرهنگ زبان انگلیسی به داشتن قدرت تولید و بارور بودن کسی یا چیزی گفته می شود.

مولفه های بهره وری

بهره وری یکی از معیارهای سنجش فعالیت ها می باشد. از آنجا که فعالیت های انسان نمی تواند بدون هدف و مقصد باشد، لذا وقتی سخن از بهره وری به میان می آید کار از دو زاویه کاملا جدا از هم قابل بررسی می باشد. از یک سو نقش مفید و موثر بودن فعالیت در دستیابی به هدف ترسیمی مود سوال است و از سوی دیگر بازده فعالیت مطرح می شود. از یک سو نقش مفید و موثر بودن فعالیت در دستیابی به هدف ترسیمی مورد سوال است و از سوی دیگر بازده فعالیت مطرح می شود.

براین اساس می توان بهره وری را دو مولفه تقسیم بندی کرد: مولفه نخست کارآیی و مولفه دیگر اثر بخشی انجام فعالیت.

اثربخشی و کارآیی

اثر بخشی و کارآیی عوامل تشکیل دهنده بهره وری هستند که پیتر دراکر آن ها را انجام کارهای درست ( اثر بخشی) و انجام درست کارها ( کارآیی) تعریف میکند.

در کارآیی راه های رسیدن به هدف با کمترین زمان و هزینه مورد توجه است ولی اثر بخشی خود هدف را مورد بررسی قرار میدهد که اگر هدف بطور مطلوب و مناسب انتخاب شود، اثر بخشی تضمین می شود. زمانی که اثربخشی و کارآیی و یا به عبارتی هدف درستی با کمترین زمان و هزینه تحقق یابد، بهره وری حاصل شده است.

 منظور از اثر بخشی - Effectiveness- در واقع بررسی میزان موثربودن اقدامات انجام شده برای دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده است. به عبارتی ساده تر در یک مطالعه اثربخشی، میزان تحقق اهداف اندازه گیری می شود. به بیان دیگر اثربخشی نشان می دهد که تا چه میزان از تلاش انجام شده نتایج مورد نظر حاصل شده است. در حالی که نحوه استفاده و بهره برداری از منابع برای نیل به نتایج، مربوط به کارآیی می شود.

همچنین بهره وری -Efficiency - منجر به هم افزایی (سینرژی) می شود. منظور از سینرژی این است که برآیند نیروی جمعی از جمع تک تک نیروها بیشتر است. انرژی آزاد شده از سوی افرادی که دارای روحیه تیمی هستند، انرژی کلی به نام سینرژی را ایجاد میکند در نتیجه بازدهی و نتیجه گیری که همان کارآیی و اثربخشی است، بهتر خواهد شد.

مفهوم شناسی بهره وری

عوامل بسیاری در تعریف و دیدگاه های مکاتب مختلف نسبت به بهره وری موثرند. بهره وری، نسبت میان مقدار کالا و خدمات تولید شده و میزان منابعی که برای تولید آن ها مورد استفاده قرار گرفته است را مورد بررسی قرار می دهد. در این تعریف منابع شامل همه منابعی است که برای مدیران قابل دسترسی هستند، اعم از نیروی انسانی، سرمایه، مواد خام تولیدی، زمان، علم و فناوری های نوین و ... است.)

اثربخشی به طور سنتی به عنوان تحقق اهداف یک سازمان، تعریف شده است و کارآیی که مفهوم بسیار نزدیک به بهره وری دارد به عنوان استفاده درست از منابع تعریف شده است. با توجه به این دو تعریف، می توان بهره وری را " انجام دادن کار درست” تعریف کرد که دو مفهوم کارآیی و اثربخشی را باهم در بر میگیرد.

بر این اساس، بین اثربخشی و کارایی یک فعالیت، چهار حالت زیر را می توان در نظر گرفت، به این صورت که یک فعالیت:

• هم کارایی دارد و هم اثربخشی
  
• کارایی دارد، ولی اثربخشی ندارد
  
• کارایی ندارد، ولی اثر بخشی دارد
  
• نه کارایی دارد و نه اثربخشی
  

بدترین حالت ممکن – که کم ترین بهره وری را نیز دارد، حالت دوم است. یعنی وجود کارایی و عدم اثربخشی. در این حالت با سریعترین سرعت ممکن، منابع را مصرف میکنیم؛ ولی نه در راستای دستیابی به هدف. به عبارت دیگر، با سرعت زیاد، از هدف خویش دور می شویم.

سطوح مختلف بهره وری

• بین المللی
  
• ملی
  
• صنعت
  
• سازمان
  
• فردی
  

بهره وری در سطح بین المللی مشخص می نماید که جامعه بین المللی به طور کلی چگونه از علم، تکنولوژی و نهاده های تولید خود برای توسعه همه جانبه، استفاده می نماید.

بهره وری در سطح ملی نشان میدهد که یک ملت چگونه از آنچه که در اختیار دارد مانند معادن و ذخایر زیرزمینی، زمین، شرایط اقلیمی، جمعیت، سرمایه، تکنولوژی، علوم و غیره برای دستیابی به اهداف ملی خود از قبیل رشد و توسعه سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی، استفاده می کند.

و اینکه یک صنعت بخصوص در کشور، چقدر در به کارگیری علم، تکنولوژی و تجربه استفاده بهره ورتر از نهادهای تولید موفق بوده در بهره وری در یک صنعت مشخص می شود. در سطح فردی نشان میدهد که هر فرد چقدر از آنچه که در اختیار دارد، خوب استفاده می کند. بهره وری در سطح فردی نشان میدهد که هر فرد نسبت به دیگران، چقدر می تواند برای سازمان خود مفید واقع گردد.