آشنایی با مفاهیم رسانه شناسی

رسانه شناسی اصطلاحی جدید است که در سال ۱۹۷۹ درکتاب قدرت روشنفکری در فرانسه ظاهر میشود. در این مقاله سعی شده  تا از یک سو مفاهیم اصلی مرتبط با رسانه شناسی مدنظر قرار گیرد و از سوی دیگر به نمونه های مرتبط با ایران، که در کتاب های درسی موجود در حوزه رسانه شناسی کمتر به آن پرداخته شده است توجه شود.

رسانه

رسانه ها در معنای وسیع کلمه شامل کلیه وسایل ارتباطی هستند که در سطحی گسترده به انتشار اطلاعات، اخبار، عقاید و نظرات می پردازد. این وسایل دارای تنوع فراوانی است و طیف گسترده ای از ابزارهای کنترل اجتماعی از جمله: روزنامه ها، کتاب، رادیو، تلویزیون و شبکه های رایانه ای و غیره را دربرمیگرد. رسانه های ارتباطی با توجه به تعداد افرادی که در جریان ارتباط با آن در گیر میشوند و از آن بهره میگیرند به سه گروه تقسیم می شوند:

وسایل ارتباط فردی

وسایلی که برای ایجاد ارتباط بدون واسطه بین شخص پیام دهنده و شخص پیام گیرنده مورد استفاده قرار میگیرد. مثل زبان، خط و غیره.

وسایل ارتباط گروهی

وسایلی که هنگام ارتباط با واسطه و از راه دورمورد استفاده قرار میگیرد. این وسایل می تواند گفتاری یا نوشتاری باشند. مثل تلفن، تلکس و غیره.

وسایل ارتباط جمعی

رسانه هایی هستند که برای تمامی گروه های جامعه مورد استفاده قرار می گیرند. منظور از وسایل ارتباط جمعی بیشتر مطبوعات، رادیو، وتلویزیون است.

منظور از وسایل ارتباط جمعی آن دسته از وسایل ارتباطی است که براثر پیشرفت تکنولوژی های ارتباطی و تمدن بشر در طول سال های اخیربه وجود آمده و ویژگی اصلی آن قدرت و توانایی زیاد و شعاع عمل وسیع است.

بطور کلی رسانه یک کارگزار واسطه ای است که امکان می دهد ارتباطات اتقاف بیافتد. در معنایی دقیق تر، رسانه تحولی فن آرانه است که بر کانال، برد و یا سرعت ارتباطات می افزاید. در معنایی وسیع، گفتار، نوشتار، ایما و اشاره، بیان چهره ای، بازیگری و رقص را می توان در زمره رسانه های ارتباطی گنجاند.

رسانه گرم و سرد

این تمایزی است که مک لوهان میان رسانه ها قایل است. رسانه گرم "یک معنای واحد" ار در "وضوح بالا" می گستراند؛ یعنی رسانه گرم سرشار از داده است و از این رو مخاطب یا فعال است و یامنفعل. برعکس، رسانه سرد وضوح پایینی دارد و داده های محدودی ارائه می کند؛ و ازاین رو مخاطب ناچار است مشارکت کند، فعال باشد تا پیام را تکمیل کند. عکس گرم است، کاریکاتور سرد، فیلم گرم است و تلویزیون سرد ( وضوح دیداری در پرده سینما بالاتر ازصفحه تلویزیونی است)، رادیو گرم است ( از صدا به تمام معنا تا آنجا که امکان پذیرباشد استفاده میکند) و تلفن سرد است. طبقه بندی های مک لوهان ممکن است در موردویژگی های فنی رسانه ها معتبر باشد اما در مورد نظریه اش یعنی نحوه تاثیرگذاری این رسانه ها بر مشارکت مخاطبان، تردیدهایی وجود دارد. دلیلی وجود ندارد که ثابت کند مخاطب رادیو یا فیلم کمتر از مخاطب تلویزیون فعال است.

رسانه های جایگزین

به آن صورت هایی از ارتباطات همگانی گفته می شودکه به صراحت سیاست نمادی شده و تثبیت شده را رد میکنند و یا به چالش می گیرند، به عبارت دیگر همه آنها از ایجاد دگرگونی در جامعه و یا دست کم از بازاندیشی انتقادی در خصوص ارزشهای سنتی، هواداری می کنند. به آنها همچنین برچسب رسانه های زیرزمینی یا تندرو زده می شود. آنها آموزه های سیاسی و اجتماعی را نمایندگی می کنند که خارج از محدوده تعریف شده اجتماع و مباحثه پارلمانی قرار دارند و بنابراین رسانه های جایگزین درست در مقابل تولیدات رسانه ای جریان اصلی و غالب قرار گرفته اند. برخی شبکه های محلی که در پی بازنمایاندن و پررنگ کردن تبعیضات قومیتی در دل جامعه اصلی هستند، از این نمونه اند.

انواع رسانه

نشریات خبری

آغاز پیدایش روزنامه به ۵ قرن پیش از میلاد مسیح می رسد. این نشانه ی نیاز شدید مردم به ایجاد ارتباط با یکدیگر و داشتن خبر ازجریان عادی زندگی و اقداماتی که ازسوی فرمانروایان انجام می شد. شدت این نیاز منجربه توجه بیشتر مردم به روزنامه و اهمیت آن شد.

اولین روزنامه چاپی ایران، در دوره سلطنت محمدشاه قاجار به وسیله میرزا صالح شیرازی کازرونی در تهران تاسیس شد. اولین شماره این نشریه ماهیانه که در دوشنبه بیست و پنجم ماه محرم ۱۲۵۳ قمری اول ماه می ۱۸۳۷ میلادی، منشر شد فاقد نام بخصوصی بود و به ترجمه از واژه فرنگی Newspaper، کاغذ اخبار نامیده شد. وقایع اتفاقیه که سومین روزنامه ایران به سبک و شکل امروزی است، از سال سوم پادشاهی ناصرالدین شاه یعنی ۱۱۹۰ هجری قمری زیر نظر میرزا تقی خان امیر نظام آغاز به انتشار کرد. این نشریه که به روزنامه وقایع اتفاقیه مشهور بود،به صورت هفتگی منتشر میشد. مطبوعات در ایران ۸۹ سال عمر خود را در دوره ی قاجار، ۵۳ سال دردوره پهلوی و بقیه را در دوران جمهوری اسلامی ایران گذرانده است.

سینما

سینما در سی سال اول عمر خود رشد و گسترش بی سابقه ای را شاهد بود. این رسانه کار خود را در گام نخست در چند شهر بزرگ مانند نیویورک، پاریس، لندن و برلین آغاز کرده بود و با سرعتی شگفت راه خود را در سراسرجهان گشود و تماشاگران بسیاری را به خود جلب کرد و گوی سبقت از دیگر ابزارهای سرگرمی ربود. نقطه عطف تاریخ سینما با جنگ جهانی اول فرارسید. در این زمان بود که حاکمیت سینمای آمریکا دست کم برجریان اصلی این رسانه قطعیت یافت.

 سینما صنعتی بود که اهرم های قدرت آن، از دوراه عمل می کردند، نخست از پاریس و لندن و سپس از نیویورک و هالیوود. نمی توان به ماهیت رشد و تحول سینمای جهان پی برد، مگراینکه تاثیری که نظارت بر توزیع جهانی فیلم بر سینماهای نوپای کشورهای دیگر داشت، بازشناخته شود.

رادیو

در سال ۱۹۱۰ برای اولین بار صدای موسیقی و آوازاپرای متروپولیتین نیویورک در سراسر آمریکای شمالی شنیده شد. در سال ۱۹۱۳ جمعی ازدانشمندان سعی کردند که صدای موزیک در تمام نقاط جهان کاملا شنیده شود، ولی جنگ جهانی اول زحمات آن ها را بی نتیجه گذاشت. مقتضیات نظامی دوران جنگ، استفاده از بیسیم را گسترش داد و در تاریخ ۱۱ نوامبر سال ۱۹۱۸ تلگراف بی سیم نوید پایان جنگ رابه همه جهانیان اعلام نمود. تاریخ شروع بهره برداری عمومی از رادیو در سال ۱۹۲۰ میباشد.

تلویزیون

اختراع تلویزیون حاصل فعالیت افراد زیادی است که در تکامل آن سهیم بوده اند. سرچشمه آنچه که امروز تلویزیون نامیده می شود را میتوان در موارد زیادی جستجو نمود. از جمله حاصل کار جوزف هنری و مایکل فارادی، درزمینه الکترومغناطیس در سال ۱۸۳۱ که آغاز دوره ارتباطات الکترونیک را ممکن ساخت. واژه تلویزیون یک واژه دورگه و دارای ریشه یونانی و لاتین می باشد. تله به معنی دور، واژه ای یونانی و ویزیون از ریشه ویزیو به معنای دیدن یا بینایی واژه لاتین است. این کلمه معمولا به صورت اختصاری TV یا Telly نوشته و تلفظ می شود و نخستین بار در سال ۱۹۰۰ در اولین همایش الکتریسته در پاریس توسط کنستانتین پرسکی به کار برده شد.

رسانه های نوین

اصطلاح رسانه های نوین اغلب برای اشاره به آن دسته از محتویات رسانه ای قابل دسترسی اطلاق می شود که از طریق اینترنت و از طریق هر گونه ابزار دیجیتال، در دسترس هستند. ویژگی مهم این رسانه ها مشارکت خلاقانه و فعالانه کاربران آن است. در همین راستا لازم به یادآوری است که در مطالعات رسانه های نوین اغلب به جای استفاده از مفهوم " مخاطب" از مفهوم "کاربر" استفاده میشود که اشاره به همین ویژگی خلاقانه و فعالانه و مشارکتی افراد در استفاده از رسانه هاست.

نمونه های مهم و شناخته شده این رسانه هاعبارتند از: وب سایت هایی مثل روزنامه های آنلاین، وبلاگ ها، ویکی ها و شبکه هایاجتماعی است. ویژگی قابل تعریف این رسانه ها دیالوگی بودن آنهاست بدین معنا که محتوای رسانه ای از طریق ارتباط و مکالمه منتقل می شود.

اینترنت

اینترنت به واسطه امکانات تکنولوژیک که دراختیار مخاطب قرار میدهد، در واقع به نوعی به قدرتمند شدن مخاطب در کنترل ارتباط کمک کرده است. به کمک اینترنت دیگر مخاطب منفعل نیست که فقط نظاره گر صرف محتوای برنامه های رسانه ای باشد، بلکه قدرتی کسب کرده است تا به سرعت به محتواها بازخوردنشان دهد، در نحوه تولید محتوا تاثیر گذار باشد و حتی خود به تولید محتوا نیزبپردازد.

اینترنت به مثابه یکی از بدیع ترین تکنولوژی های ارتباطی اطلاعاتی ایجاد شده در انتهای قرن بیستم آن هم نه در کشورهای نیمه مدرن یا سنتی بلکه در کشورهای کاملا صنعتی و مدرن در حال تجربه زیستن در انتهای عصر مدرن یا ابتدای عصر فرامدرن، دارای خصوصیاتی است که با فرهنگ و سبک زندگی مدرن کاملا قرابت و همخوانی داشته و با آن عجین است.

سواد رسانه ای

در دوران تغییر رسانه ها و تغییر شیوه های استفاده از آن ها، می توان سواد رسانه ای را قابلیت دستیابی، تحلیل، ارزیابی و خلق پیام ها در زمینه های مختلف دانست. سواد رسانه ای توانایی دسترسی، تحلیل، ارزشیابی و ارتباط با پیام ها به شکل های گسترده و متنوعی از سواد است. در معانی دیگر سواد رسانه ای یعنی به چالش کشیدن باورهای کلیشه ای توهین آمیز و تصاویر یک طرفه ای که معمولا در رسانه ها دیده می شود.

سواد رسانه ای یعنی توانایی در مصرف انتقادی و ایجاد رسانه. افراد با سواد رسانه ای در کشف رمز پیام های پیچیده تلویزیون، رادیو،روزنامه ها، مجله ها، کتاب ها، علایم و تابلوهای تبلیغاتی، بازی های رایانه ای وغیره تواناترند.

سواد رسانه ای به افراد کمک خواهد کرد تا:

• بفهمند که چگونه پیام های رسانه ای تولید معنا می کنند.
  
• تشخیص دهند که چه کسی یا چه کسانی پیام های مختلف رسانه ها را تولید می کنند.
  
• تشخیص دهند که سازندگان رسانه ها از مخاطبان چه می خواهند و چه انتظاراتی از مخاطبان برای باور کردن پیام ها و عمل بر اساس آنهادارند.
  
• از نوع و نحوه عملکرد ابزارهای اقناعی رسانه ها آگاه شوند.
  
• توانایی تشخیص سوگیری ها، چرخش ها، اطلاعات نادرست و دروغ ها را داشته باشند.
  
• پیام ها و محتویات رسانه ای خودشان را تولید کنند و اشاعه دهند.
  

در همین راستا لازم به تاکید بر ابعاد مختلف سواد رسانه ای است. بدین ترتیب سواد رسانه ای را می توان از جنبه های مختلف مورد توجه قرار داد. از جمله اینکه:

• سواد امری فرهنگی است.
  
• سواد رسانه ای امری انتقادی است.
  
• سواد رسانه ای امری تغییر پذیر و خلاق است.
  

چرا سواد رسانه ای مهم است؟

• تاثیرات روزافزون رسانه در فرآیندهای دموکراتیک در جوامع امروزی
  
• نرخ بالای مصرف رسانه ای و اشباع جامعه توسط رسانه ها
  
• تاثیر رسانه بر شکل دادن به دریافت ها، باورها، و نگرش ها
  
• اهمیت فزاینده ارتباطات و اطلاعات بصری
  
• اهمیت اطلاعات و جامعه و نیاز برای آموزش مادام العمر
  

این مقاله بخشی از کتاب "رسانه شناسی"نوشته زهرا آقاجانی و سولماز حشمتی بود. هدف از نگاشتن این کتاب تهیه اثری در حوزه رسانه شناسی برای دانشجویان دوره کارشناسی به منظور آشنایی با برخی از مفاهیم حوزه رسانه بوده است. در همین راستا تلاش شده است تا از یک سو مفاهیم اصلی مرتبط بارسانه شناسی مدنظر قرار گیرد و از سوی دیگر به نمونه های مرتبط با ایران، که درکتاب های درسی موجود در حوزه رسانه شناسی کمتر به آن پرداخته شده است توجه شود.

ساختار کتاب از مفاهیم مرتبط با مفهوم اصلی فرهنگ آغاز می شود و در فصل اول به تعاریف مرتبط با رسانه، مخاطب، پیام و سایرمقولات مرتبط با حوزه رسانه شناسی پرداخته شده است. در فصل دوم به انواع ارتباط،به عنوان هدف اصلی رسانه ها از تولید پیام اشاره کرده ایم و فصل چهارم به جهانی شدن و رسانه ها و تاثیر و تاثرات جهانی شدن بر رسانه و برعکس اختصاص یافته است. در این فصل مقولاتی مثل امپریالیسم رسانه ای، رفاه اجتماعی در سطح جهانی، بازار تلویزیون و ... مورد توجه قرار گرفته است.

در فصل پنجم به انواع رسانه همچون رادیو، نشریات خبری، سینما، تلویزیون و ... اشاره ای کرده ایم. فصل ششم به تفصیل به موضوع پراهمیت سواد رسانه ای، اهمیت آن در دنیای مدرن و عصر اطلاعات و شیوه های آن اشاره شده است، و بالاخره در فصل پایانی نگاهی به روند تغییر رسانه در ایران پیش و پس ازانقلاب با تاکید بر محوریت صدا و سیما داشته ایم.