دیپلماسی فرهنگی و جایگاه آن در سیاست خارجی کشورها

قرن بیست ­ویکم پیکره سیاست را در میان بازیگران روابط بین ­الملل تغییر داده است. با این وجود چیزی که قطعی به نظر می­رسد این است که جهان امروز نمی­تواند از دیپلماسی مجزا باشد. دیپلماسی در جهان امروز به سه شکل وجود دارد:

دیپلماسی دولت-دولت : دیپلماسی در مفهوم سنتی آن به عنوان جوهر، هدف و نگرش ­های روابط یک دولت با دیگر دولت­ ها به قصد تاثیرگذاری بر آن ها قلمداد می­شود. به این دیپلماسی، دیپلماسی رسمی گفته می­شود.

دیپلماسی دولت-مردم : گونه دیگری از دیپلماسی است که امروزه باب روزه شده است؛ دیپلماسی عمومی است که هدف آن تاثیرگذاری دولت­ ها بر مردم کشور هدف است. از آنجا که در این گونه دیپلماسی از عنصر فرهنگ در سطح بالایی استفاده می­ شود، به دیپلماسی فرهنگی هم معروف است. به عبارت دیگر دیپلماسی فرهنگی زیرمجموعه یا بخشی از دیپلماسی عمومی است که با بکارگیری فرهنگ به عنوان مبنای قدرت نرم سعی دارد از بستر فرهنگ به تعامل با دیگران بپردازد.

دیپلماسی مردم-مردم: سومین گونه از دیپلماسی رایج، سایبر دیپلماسی نام دارد که دیپلماسی مردم-مردم نیز خوانده می­ شود و طی آن مردم از طریق شبکه­ های اطلاعاتی و ارتباطاتی با یکدیگر پیوند می­ خورند و این خود به صلح در جهان کمک می­ کند.

­

دیپلماسی فرهنگی

دیپلماسی فرهنگی فرایند موثری است که در آن فرهنگ یک ملت به جهان بیرون عرضه می­ شود و خصوصیات منحصر به فرد فرهنگی ملت­ ها در سطوح دو جانبه و چند جانبه ترویج می­ یابند. تاثیرگذاری فرهنگ در حوزه سیاست خارجی به حدی است که در عصر کنونی از فرهنگ به عنوان قدرت نرم در سیاست خارجی بحث می­ شود که عنوان دیپلماسی فرهنگی به آن می ­دهند و به معنای استفاده از ابزارها و مکانیسم­ های فرهنگی برای معرفی و انتقال فرهنگ و تمدن یک سرزمین به سرزمین و فرهنگ دیگر است.

در عالم سیاست و روابط بین ­الملل، دیپلماسی فرهنگی را مجموعه قواعد و ضوابط و شیوه ­ها و اصولی می­ دانند که با کمک ابزارها و روش ­های فرهنگی نسبت به انتقال پیام­ های ملی فرهنگی اقدام می­ شود و منافع ملی را به تحقق نزدیک می­ کند؛ اما فرهنگ دیپلماسی یک حالت مستمر از مجموعه باورها و قواعد و ضوابط نوشته و نانوشته دریک جامعه است که معتقد به دیپلماسی است و گفتمان را راهکار توجیه و تبیین و همچنین رفع اختلاف می ­داند.

بنابراین چنانچه فرهنگ را به اختصار مجموعه ارزش ­ها، باورها، و دانش­ های مشترک و پذیرفته شده یک جامعه دانسته و دیپلماسی فرهنگی را مجموعه قواعد و ضوابط و شیوه­ های فرهنگی نسبت به انتقال پیام­های ملی فرهنگی بدانیم، فرهنگ دیپلماسی را باید مجموعه ارزش ­ها، باورها و دانش­ های مشترک پذیرفته شده یک جامعه بدانیم که معتقد است می­ توان با کمک ابزار و روش ­های فرهنگی نسبت به انتقال پیام­ های ارتباطی و میان فرهنگی اقدام کرد. 

اهداف و مبانی دیپلماسی فرهنگی

اهداف و مبانی دیپلماسی فرهنگی عبارتند از:

• کسب وجهه بین المللی در میان اقوام و ملت ها و اثرگذاری بر رفتار آنها.
  
• ایجاد نهادهای علمی - فرهنگی جدید به منظور برقراری روابط پایدار در بین جوامع مختلف.
  
• فهم دقیق اصول موجود در فرهنگ سایر ملت ها و کنکاش در ریشه های فرهنگی و اجتماعی دیگر جوامع با هدف ارتقاء درک متقابل میان ملت ها.
  
• شناخت سیاست های فرهنگی کشور مبدا.
  
• شناخت سیاست های فرهنگی کشور مقصد. 
  
• شناخت فرهنگ به عنوان قدرت نرم.
  

مزایای دیپلماسی فرهنگی

استفاده از فرهنگ و به خدمت گرفتن ابزارهای فرهنگی در دیپلماسی در مقایسه با سایر ابزارها و اهرم ­های رایج در روابط بین ­الملل دارای مزایای بسیاری است که مهم­ترین آنها را می­ توان به شرح زیر برشمرد:

• مواجه شدن با مقاومت کمتر در جوامع و کشورهای مقصد از کلیدی­ ترین مزایای دیپلماسی فرهنگی محسوب می­شود.
  
• عاری بودن دیپلماسی فرهنگی از لحنی خصمانه و آمرانه در کنار جذابیت بیشتر و "نامحسوس بودن اعمال آن" و در نتیجه، هدف قرار دادن ذهن و روح مخاطبان خود از دیگر مزایای آن است.
  
• در دیپلماسی فرهنگی فرصت بهتری برای حضور جدی­ تر و مجال بیشتری برای ایفای نقش موثرتر توسط بازیگران غیررسمی، نهادهای مدنی و اشخاص حقیقی و حقوقی غیردولتی مهیا می­ شود و این به نوبه خود بر گستره حوزه مانور و دامنه تاثیرگذاری دیپلماسی فرهنگی در مقایسه با دیپلماسی کلاسیک سنتی می­ افزاید.
  
• دیپلماسی فرهنگی بیشتر به دنبال کشف، تعریف و ترویج ارزش ها و منافع مشترک و جهان شمول و سپس تامین منافع ملی در چارچوب این ارزش ها و منافع مشترک است. 
  
• دیپلماسی فرهنگی می­توند به منزله فتح بابی برای مفاهمه بیشتر و بهتر میان کشورها به کار گرفته شود و به مرور زمان، منجر به پایه­ریزی روابط عمیق و پایدار فرهنگی میان کشورها شود و این تعمیق، حتی می­تواند به حوزه­های سیاسی و امنیتی هم تسری یابد.
  
• دیپلماسی فرهنگی می تواند خلاقانه تر، انعطاف پذیرتر و حتی فرصت طلبانه تر از دیپلماسی کلاسیک و سنتی در بسیاری از حوزه ها طراحی و اجرا شود.
  

با این توصیفات، دیپلماسی فرهنگی می تواند عرصه ظهور همه ظرفیت های بالقوه و قابلیت های تاریخی، علمی و هنری یک کشور در حوزه هایی از قبیل ادبیات، شعر، سینما، موسیقی و سایر زیرشاخه های فرهنگ و هنر شود.

در کتاب اصول دیپلماسی فرهنگی، پرسش اصلی که مطرح شده آن است که دیپلماسی فرهنگی چیست و فرهنگ چه جایگاهی در دیپلماسی عمومی و روابط کشورها در عرصه­ ی بین­ الملل دارد؟ در این کتاب نویسنده بر آن است تا با تبیین مبانی این رویکرد و ضمن استناد به شواهد تاریخی و نمونه ­های عملی به مطالعه این پدیده نسبتاً جدید در عرصه سیاست خارجی و روابط بین ­الملل بپردازد و در این راستا، ابعاد گوناگون رابطه میان فرهنگ و دیپلماسی را به بحث بگذارد.

در این کتاب که براساس رویکرد پژوهشی توصیفی تحلیلی تهیه شده و ابزار گردآوری داده ­ها، فیش برداری کتابخانه ه­ا و اینترنتی می ­باشد؛ چگونگی تاثیرگذاری عوامل فرهنگی بر دیپلماسی در دو سطح "طراحی" و "اجرا" مورد بررسی واقع شده و سپس، چگونگی استفاده موثر از "قدرت نرم" در پیشبرد دیپلماسی توسط کشورها تجزیه و تحلیل خواهد شد.

کتاب دیپلماسی فرهنگی نوشته دکتر ریحانه احمدی دهکاء می باشد و در پنج فصل تالیف شده به مباحثی همچون ادبیات پژوهش و مفاهیم نظری، ابزار دیپلماسی فرهنگی، قدرت نرم و نقش آن در دیپلماسی عمومی، سازمان­ های فرهنگی و شیوه­ های برگزاری مراسم جهانی فرهنگی، و دیپلماسی فرهنگی و نقش انجمن ­های دوستی در روابط بین ­الملل پرداخته است.